Masterproefonderwerpen

Inventarisatie architectuur inhoudelijk

François en Louis Baeckelmans

François (1827-1896) en Louis Baeckelmans (1835-1871) zijn typische vertegenwoordigers van het academische eclecticisme van de tweede helft van de 19e eeuw. François Baeckelmans volgde lessen aan de Antwerpse academie (1845-48) maar was als architect autodidact. In 1858 behaalde hij de Prijs van Rome en werd in 1867 corresponderend lid van de KCM. Tot het overlijden van Louis in 1871 werkten de broers Baeckelmans samen en bouwden zij in Antwerpen o.a. de neogotische Sint-Amanduskerk (1869-74) en het Gerechtshof (1871-74), een eclectisch gebouw met neorenaissance-inslag. François Baeckelmans bouwde verder verschillende scholen, woningen en kastelen, kloosters en kerken, o.a. de Sint-Janskerk in Borgerhout (1886-89, i.s.m. H. Beyaert), de Notre-Dame de Bon-Secours in Péruwelz (1887-93) en de Sint-Rochuskerk in Deurne (1891-93). Hij leidde van 1890 tot 1896 de restauratiewerken van de Antwerpse kathedraal. Vanaf 1886 onderwees hij architectuur aan de Antwerpse academie (bron: VIOE, Inventaris Onroerend Erfgoed)

Materiaal beschikbaar in het VAi:

• Archief van Lodewijk Baeckelmans :
  • De collectie beslaat 25 aquarellen en 16 pentekeningen van groot formaat (circa 37 x 26 cm) die Baeckelmans maakte tijdens zijn verblijf in Italië in 1860-1863, als winnaar van de Prijs van Rome.
• Archief AKASKA :
  • Onder andere: copie des lettres 1903-1926; plannen kerken, kastelen, herenhuizen
• Archief van Engetrim
  • Plannen van enkele huizen in de wijk Zurenborg
• Archief van Jos De Beer
  • Onder andere: de Sint-Janskerk, heropbouw van de Handelsbeurs (cfr. Joseph Schadde)

Materiaal beschikbaar in andere archieven:

• Aanvullend materiaal beschikbaar in CIVA

Edward Careels (1857-1933)

Architect Edward Careels werd geboren te Lier op 3/2/1857 en overleed er op 22/10/1933. Hij begon zijn loopbaan als klerk-tekenaar bij de provincie Antwerpen op 4/5/1876 en werd conducteur op 28/9/1877. In 1879 behaalde hij de eerste prijs uitmuntendheid in de civiele architectuur aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten van Antwerpen nadat hij reeds een hele reeks eerste prijzen in diverse vakgebieden in de wacht had gesleept. Op 18/7/1899 werd hij provinciaal bouwmeester tot 1929, waarna hij nog als waarnemend bouwmeester in dienst bleef tot hij op 1/3/1930 opgevolgd werd door zijn zoon Gustaaf Careels (Lier 13/2/1896 – 19/9/1975). Op 24/9/1893 werd hij aangesteld als leraar boetseerkunst aan de Stedelijke Academie voor Schone Kunsten te Lier, waar hij op 1/5/1920 tot directeur werd benoemd. Ook deze functie bekleedde hij tot zijn pensionering. Vanaf 12/7/1920 was hij lid van de Commissie voor Monumenten van het bisdom Mechelen. Vader en zoon Careels lieten een indrukwekkend architecturaal oeuvre na, doch in een ruimtelijk erg geconcentreerde context. Hun overheidsopdrachten beperkten zich tot de provincie Antwerpen en meer bepaald tot het arrondissement Mechelen. Privé zijn ze vooral in hun geboortestad Lier werkzaam geweest, hoewel het complex van de ursulinen in Onze-Lieve-Vrouw-Waver, met onder meer de kerk, uitbreidingen en herstellingen ook een grootse realisatie is. (bron: Inventaris Onroerend Erfgoed)

Materiaal beschikbaar in het VAi:

• Archief van Edward Careels

Burgerlijke cultuurhuizen in Antwerpen in de 19de eeuw en vroege 20ste eeuw

In de 19de eeuw ontstonden in Antwerpen zoals in andere steden door de burgerij georganiseerde verenigingen, die een breed gamma culturele en sociale activiteiten voor leden en genodigden organiseerde. De lokalen van deze verenigingen groeiden uit tot selecte ontmoetingsplaatsen voor lokale netwerken en cultuurtempels. Het onderzoek is enerzijds cultuurhistorisch, maar heeft een onmiskenbaar architectuurhistorisch component.

Materiaal beschikbaar in het VAi:

• Archief AKASKA: Stordiau Cercle catholique
• Archief Cols & De Roeck: Cercle Royal La Philotaxe
• Archief Maxime Winders (veranderingswerken La Philotaxe)

Materiaal beschikbaar in andere archieven:

• Letterenhuis: Cercle artistique
• Felixarchief: KMDA
• KMDA: plannenarchief KMDA
• Aanvullend materiaal beschikbaar in CIVA

Het archief van architect Heinrich Sermeus (1935-1987)

Heinrich Sermeus is verbonden met de Katholieke Universiteit Leuven, aangezien hij er zijn opleiding genoot als ingenieur-architect (1961) en er nadien eveneens werkte als docent, architect en ingenieur. Sermeus was daarnaast actief in de private architectuurprakrijk en realiseerde eengezinswoningen en interieurs, waarin hij invloeden opnam van de midden-Europese cultuur, zoals het woonconcept van één leefruimte, de 'Einraum'. Voorbeelden zijn de woning Janssens in Winksele-Herent (1967) en de woning Vanhoof-Vandessel in Kampenhout (1974). Hij was actief binnen de Stichting Ikone (1963), die zich bezighield met de inrichting van kerkinterieurs volgens de nieuwe liturgische eisen. Daarnaast was hij actief in het Keldermansgenootschap en de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen. Sermeus’ oeuvre kent een aantal bijzondere ontwerpen waar nog maar weinig rond gedaan is. VIOE heeft op haar website reeds een persoonsfiche: Inventaris Onroerend Erfgoed, maar nog geen gebouwen. Het archief is interessant voor een inhoudelijke en diepgaande ontsluiting. Er dient ook veldonderzoek te gebeuren van gebouwen die er nog zijn.

Materiaal beschikbaar in het VAi:

• Het archief omvat de tekeningen van Heinrich Sermeus. Het getuigt van een veelzijdige architectuurpraktijk die zowel woningbouw als renovatiewerken aan het patrimonium van de K.U. Leuven omvatte.
• Het archief bevat ook de neerslag van zijn activiteiten aan de Universiteit Leuven en voor de Stichting Ikone.
• Het archief bevat verder documentatie met betrekking tot het architecturaal erfgoed in Mechelen.

Catalogicollectie

Productcatalogi zijn van grote waarde voor het achterhalen van onder meer de technische aspecten van toegepaste materialen en technieken. Helaas is de catalogicollectie van VAi momenteel beperkt ontsloten. Drie zaken kunnen gebeuren:

• Inventarisatie en analyse van de huidige catalogicollectie
• Onderzoekswaarde bestuderen en het opzetten van een kader voor selectie
• Conservatie van de verschillende materialen in deze collectie:
  • Folders en brochures
  • Kunststof, steen, hout
  • Textiel en tapijt

Het Stuivenbergziekenhuis (1872-1884)

Een architectuurgeschiedenis van een van de belangrijkste 19^de-eeuwse ziekenhuizen in België.

Het nieuwe Stuivenberggasthuis kende een voor die tijd zeer vernieuwende architectuur, waar hygiëne en nieuwe technieken hand in hand gingen. Het ziekenhuis is ontworpen door architecten Frans Baeckelmans, Jules Bilmeyer en Joseph Van Riel.

De architectuurgeschiedenis van het Stuivenbergziekenhuis wordt geplaatst in de context van de modernisering van de ziekenzorg in Antwerpen en de vernieuwingen op het vlak van gezondheidszorg en zorgarchitectuur.

Het archief van François Baeckelmans bevat unieke documenten voor de ontwerpgeschiedenis van het gebouw.

Materiaal beschikbaar in het VAi:

• Archief van François Baeckelmans

De projecten van Léon Stynen in Chaudfontaine

Aan de vooravond van de 'Exposition Internationale de l’Eau' in Luik ontwierp Léon Stynen (Inventaris Onroerend Erfgoed) verschillende projecten voor Chaudfontaine: een casino, hotel, zwembad en een tentoonstellingspaviljoen.

De studie onderzoekt de context waarbinnen de opdrachten ontstonden, beschrijft de projecten en situeert ze binnen het eigen oeuvre van Stynen. Er wordt ook een antwoord gegeven op de vraag welke plaats deze vrijetijdsarchitectuur inneemt binnen de nationale en internationale architectuurproductie.

Het archief van Léon Stynen wordt bewaard in het archief van het VAi. Het onderzoek van de archieven van Stynen dient aangevuld te worden met onderzoek ter plekke.

Materiaal beschikbaar in het VAi:

• Archief van Léon Stynen

De ontwerpcoöperatieve SILO en het vroege werk van Jo Crepain (1975-1982)

Tijdens het begin van zijn carrière was de Antwerpse architect Jo Crepain (Inventaris Onroerend Erfgoed) medestichter en lid van de multidisciplinaire ontwerpcoöperatieve SILO (Studiegroep voor de Inrichting van de Leefomgeving), samen met architecten T. Hoeckx en J. Moens, interieurarchitect S. Stals en tuinarchitect G. Van Looveren). De projecten die ze ontwierpen waren vroege Belgische voorbeelden van een postmodern vocabularium waarin naast functie vooral het beeld werd benadrukt. Ze oogstten succes in binnen- en buitenland. Onder meer de woning De Wachter (1982) in ’s Gravenwezel werd een icoon in de internationale vakpers.

Het onderzoek maakt een balans op van de verschillende projecten, onderzoekt de werking van het bureau en plaatst het postmoderne werk in een internationale context. Het belang van Crepain voor de brede architectuurcultuur wordt niet uit het oog verloren. Het volledige atelierarchief van Jo Crepain wordt bewaard in het archief van het VAi.

Materiaal beschikbaar in het VAi:

• Archief van Jo Crepain

Bewoners in de Ruimtelijke Ordening (BIRO), een Gentse inspraakorganisatie

BIRO is een Gentse inspraakorganisatie, die in actie kwam in de periode van stadsherwaardering en stadsvernieuwing (jaren 1970-80), wanneer bewonersgroepen opgericht werden om hun stem te laten horen in stadstransformatieprocessen en aandacht te vragen voor het sociale aspect van deze transformaties. De vereniging werkte nauw samen met de stedelijke overheid, onder andere voor de herwaardering van het Patershol, het Prinsenhof...

Beschikbaar materiaal:

• Tussen 1982 en 1987 gaf de organisatie Wijken of wonen uit, een tijdschrift voor een bewonersgericht ruimtelijk beleid. Vanaf 1988 werd dit tijdschrift voortgezet onder de naam BIRO-cahier.
• Het Amsab-ISG bewaart een aantal stukken rond BIRO, zo ook de volledige tijdschriftreeks. Het VAi bewaart een aantal exemplaren uit 1985 en 1986.

Vragen:

• Welke actoren zaten er in het netwerk van BIRO?
• Op welke manieren werkte BIRO samen met de stedelijke overheid in Gent?
• Wat was de invloed van BIRO op het beleid rond stadsherwaardering en stadsvernieuwing in Gent?
  

Bressers Architecten

Bressers Architecten, één van de oudste architectenbureaus van het land, bewaart zijn eigen architectuurarchief. De inhoud gaat terug tot de oprichting in 1925 door Adrien Bressers (1897-1986) en loopt door tot op vandaag. De waardevolle verzameling, die zo’n 100 jaar Vlaamse restauratie- en architectuurpraktijk bestrijkt, omvat bouwtekeningen (schetsen, ontwerpplannen, presentatietekeningen zoals aquarellen, technische tekeningen...) en administratieve documenten (briefwisseling, bestekken, foto’s...). Het weerspiegelt niet enkel de rijke geschiedenis van het bedrijf, maar geeft ook een uniek inzicht in de ontwikkeling van de twintigste-eeuwse architectuur en monumentenzorg in Vlaanderen.

Bressers Architecten is bezig met het inventariseren en digitaliseren van zijn eigen collectie. Het archiefproject focust zich nu op de bouwtekeningen uit het oudste deel van het archief uit de periode van Adrien Bressers. Hierna zullen ook de andere delen van het archief verwerkt worden. Het project heeft als doel om het archief beschikbaar te maken voor zowel intern als extern gebruik. Bressers Architecten staat open voor samenwerkingen met studenten en onderzoekers om meer substantiële kennis op te bouwen over hun collectie. Door verder onderzoek willen ze inzicht verwerven in de restauratie- en architectuurprojecten van Adrien Bressers, zijn medewerkers en opvolgers.

Beschikbaar materiaal elders:

• Het archief van Bressers Architecten (Gent). Het archief uit de periode van Adrien Bressers bevat ca. 32.000 bouwtekeningen uit een 800-tal projectdossiers.

Onderzoeksopportuniteiten:

• De ontwerp- en restauratiepraktijk van Adrien Bressers
• De filosofie van Adrien Bressers
• Intensief onderzoek naar de realisaties van Adrien Bressers
• Intensief onderzoek naar een specifiek gebouw of restauratieproject van Adrien Bressers (bv. woonhuis, kerk, klooster, winkelpand...)
• Adrien Bressers en zijn relatie tot de bouwsector (ingenieursbureaus, aannemers, organisatie van de bouwplaats, materiaalleveranciers, ambachtslieden...)
• Methodologieën voor inventarisatie, digitalisering en waardering van architectuurarchieven binnen een actieve praktijk

Architectuur- en stedenbouwkundige wedstrijden

Architectuurwedstrijden zijn een belangrijke katalysator binnen een architectuurcultuur. Bij iedere wedstrijd komen andere maatschappelijke actoren in beeld, elk met hun eigen ambities. Via de tentoonstelling Coming of Age (2021-2022) onderzocht het VAi hoe in de jaren 1980 en 1990 in Vlaanderen en Brussel een cultuur van architectuurwedstrijden ontstaat. Via het excerperen van Nederlandstalige architectuurtijdschriften uit de periode 1980-2000 ontstond er een relevante selectielijst aan wedstrijden. De breder registratie van wedstrijden resulteerde in de tentoonstelling in een definitieve focus van 10 wedstrijdmomenten die cruciaal zijn om het huidige wedstrijdbeleid (vb. Open Oproep) te begrijpen. De tentoonstelling brengt kritische vragen voort voor verder onderzoek.

Stad aan de Stroom (1989-90)

Met Stad aan de Stroom zet het internationale fenomeen van de waterfrontontwikkeling voet aan wal in Antwerpen. De omstreden sloop van de koninklijke stapelhuizen aan het Willemdok illustreert waarom de ontwikkeling van het negentiende-eeuwse havengebied een kwaliteitsvolle stedenbouwkundige visie nodig heeft. De verlaten havenzone biedt kansen aan Antwerpen om zich verder uit te bouwen als een metropool met een sterke Europese identiteit. De gelijknamige onafhankelijke denktank neemt het heft in eigen handen en organiseert vanaf 1989 een tweevoudige internationale wedstrijd. Het doel: sterke ontwerpen genereren die Antwerpen terug naar zijn stroom kunnen brengen.

Vragen:

• Wat is de invloed van de wedstrijd Stad aan de Stroom op de latere masterplanning in Antwerpen?
• Hebben wedstrijden nog steeds een rol te spelen bij grote maatschappelijke omwentelingen?
• Hoe kan de betrokkenheid van burgers op een constructieve wijze een plaatsvinden in het proces van een (architectuur)wedstrijd?

Materiaal in het VAi:

• Exhaustieve lijst architectuurwedstrijden
• Archief vzw Stad aan de Stroom
• Archief Jef Van den Broeck
• Archief Christian Kieckens
• Archief Edward Van Steenbergen
• Archief AWG

Materiaal elders:

• Felixarchief Antwerpen
• Archief De Singel
• Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience

Hoog Kortrijk, Stad aan de Stroom en Stationsomgeving Leuven (1989-90)

De projecten Hoog Kortrijk, Spoorweggebied Leuven en Stad aan de Stroom worden in de literatuur steevast in een adem vernoemd. Voor Marcel Smets luidden deze projecten een vernieuwing voor de stedenbouwkundige praktijk in. Deze iconische en internationale projecten halen buitenlandse ideeën en theorievorming rond de praktijk van het stadsontwerp naar Vlaanderen. Ze zetten stadsontwerp als het ware op de Vlaamse agenda.

Vragen:

• Wat is de impact van stedenbouwkundige wedstrijden zoals Stad aan de Stroom, Hoog Kortrijk en Stationsomgeving Leuven op de professionalisering van het stadsontwerp (stedenbouw) in Vlaanderen?
• Kunnen we deze periode als een kantelmoment beschouwen? Hoe hebben jullie deze veranderende atmosfeer gevoed door het buitenland (Barcelona, Parijs, Berlijn, ….) ervaren?

• In het editoriaal in Planologisch Nieuws (1-1991) wordt er kritisch gekeken naar het stadsontwerp als tekentafelsyndroom. Hebben stadsontwerpen de bedoeling stedelijke problemen op te lossen? Of is het kunst om de kunst? Ontwerp om het Ontwerp? Wat betekent deze kritiek in de context van Stad aan de Stroom?

Materiaal in het VAi:

• Archief AWG
• Wedstrijdbundels Hoog Kortrijk
• Archief vzw Stad aan de Stroom

Materiaal elders:

• Archief Geert Bekaert
• Archief Intercommunale Leiedal
• Archief Jef Vanreusel
• Archief Marcel Smets

Het archief van de Belgische Vereniging van Stedenbouwkundigen

De Belgische Vereniging van Stedenbouwkundigen (BVS) werd in 1965 opgericht. De communicatie onder de leden gebeurde aanvankelijk met een getypt tijdschrift. Leden van de BVS informeerden zich via deelname aan internationale congressen over theorie, praktijk en terminologie van de 'stedebouw' en waren onder andere actief bij de uitbouw van een Europese vereniging van stedebouwkundigen (Conseil européen des urbanistes).

Hoewel de afbakening niet zo strikt was, appelleerde de BVS in eerste instantie aan de ontwerpende/creatieve stedenbouwkundigen (opgeleid in academies en hogescholen), terwijl een vereniging als de Vlaamse Federatie voor Planologie (VFP) meer de universitaire/theoretisch gerichte planologen aansprak. De BVS werd, net zoals de VFP en het Genootschap Planologie, opgeheven toen er in 1997 een overkoepelende vereniging werd opgericht, de Vlaamse Vereniging voor Ruimte en Planning (VRP).

Materiaal beschikbaar in het VAi:

• Archief van de Belgische Vereniging van Stedenbouwkundigen

Opdracht:

• Inhoudelijk: het netwerk en de acties van de BVS in kaart brengen
• Ontsluiting van het archief in het archiefbeheersysteem
• Materiële zorg: verpakking en schonen