Opgericht in 1843 is de Zoo van Antwerpen een van de oudste dierentuinen ter wereld. Sinds zijn ontstaan is hij altijd een succesvolle attractie geweest waar bezoekers dieren uit alle windstreken kunnen bekijken. Maar de Zoo is meer. Hij is uitgegroeid tot een echte ontmoetingsplaats en profileert zich als een belangrijke sociale, recreatieve en culturele instelling.
De ontwikkelingen tot de Eerste Wereldoorlog zijn cruciaal voor het voortbestaan en het uitzicht van de Antwerpse dierentuin. De Zoo breidt in die periode zijn terrein sterk uit en krijgt een internationale uitstraling. Er komt een landschapspark, met daarin talrijke dierenverblijven. Voor de bezoekers en het personeel worden onder meer een museum, feestzaal, wintertuin, café-restaurant, koffiehuis, directeurswoning en kantoren opgericht. Samen met het nabijgelegen treinstation bepaalt de Zoo het uitzicht van de snelgroeiende stadswijk.
Tijdens die eerste zeventig jaar zijn er op de gronden van de Zoo tal van gebouwen opgetrokken. Slechts enkele zijn vrij goed bewaard, de meeste verbouwd of afgebroken. Voor het ontwerp deed de Zoo een beroep op zijn vaste bouwmeesters. Architecten als Charles Servais (1828-1892), Emile Thielens (1854-1911) en Emiel van Averbeke (1876-1946) ontwerpen achtereenvolgens tientallen dierenverblijven en andere constructies in uiteenlopende stijlen. Hun ontwerpen zijn fraaie voorbeelden van de architectuur van vóór 1914. Zo geeft Servais de voorkeur aan een exotische en pittoreske vormgeving. Na hem kiezen Thielens en van Averbeke voor een meer eclectische aanpak en introduceren de art nouveau.
Impressie van de Antwerpse Zoo in de jaren 1850 (privécollectie)
Auguste Lambeau en Auguste De Marbaix, een van de eerste gebouwen van de zoo, met museum en dierenverblijf, 1844 (Collectie Antwerpen)
De Antwerpse Zoo in 1856
Oorspronkelijke ingang aan de Carnotstraat, jaren 1860
Berenkuil, 1848 (afgebroken in 1897)
Cabane voor herten, jaren 1850
François Durlet, onuitgevoerd ontwerp voor het Moors koffiehuis, 1851 (privécollectie)
Plattegrond van de zoo, 1876
Charles Servais, Moors koffiehuis annex orangerie, 1851 (afgebroken circa 1900)
Zicht vanuit de tuin op de Egyptische tempel, circa 1890
Charles Servais, Egyptische tempel, 1855
Charles Servais, Egyptische tempel, 1855
Emiel Van Averbeke, ontwerp radiatorkast voor de Egyptische tempel, 1923
Charles Servais, toegang tot het roofdierengebouw, geflankeerd door twee leeuwen gebeeldhouwd door Alphonse Van Beurden, 1876
Charles Servais, Indisch Paleis voor antilopen, 1867 (afgebroken)
Charles Servais, roofvogelkooien, 1855-1856 (ontmanteld in 2013 en heropgebouwd)
Charles Servais, interieur roofdierengebouw of Leeuwenpaleis, 1876
Charles Servais, ruïnelandschap met verblijf voor moeflons, 1877-1878
Charles Servais, roofdierengebouw of Leeuwenpaleis, 1876
Charles Servais, park voor de jaks, 1877-1878
Charles Servais, vijver voor de zeeleeuwen, circa 1877
Theo Coppieters en L. Moentack, ontwerp nieuwe Oost Statie, met een nieuwe ingang voor de dierentuin, 1886 (niet uitgevoerd)
Charles Servais, Moors panoramagebouw met de slag van Wörth, 1880 (afgebroken)
Charles Servais, Moors panoramagebouw met de slag van Wörth, 1880 (afgebroken)
Charles Servais, gebouw voor rendieren, wapiti herten en elanden, 1886 (uitgebreid circa 1890)
Charles Servais, Apenpaleis, 1881 (afgebroken in 1973)
Charles Servais, interieur Apenpaleis, 1881 (afgebroken in 1973)
Emile Thielens, de Melkerij, 1898
Charles Servais, nijlpaardencomplex, 1886 (verwoest in 1944)
Charles Servais, berengebouw, 1890 (afgebroken circa 1967)
Emiel Van Averbeke, ontwerp bewegwijzering, 1924
Emile Thielens, interieur Vogelpaleis, 1893 (beschadigd in WO II en verbouwd en uitgebreid in 1950)
Emile Thielens, Vogelpaleis, 1893 (beschadigd in WO II en verbouwd en uitgebreid in 1950)
Overzichtsplan uitbreidingswerken, 1895 en volgende
Emile Thielens, feestzaalcomplex, 1895-1897
Emile Thielens, feestzaalcomplex, 1895-1897
Emile Thielens, vestibule, 1895-1897
Emile Thielens, feestzaalcomplex, 1895-1897
Emile Thielens, “promenoir” (de zogenaamde Marmeren Zaal), 1895-1897
Emile Thielens, wintertuin, 1895-1897
Emile Thielens, Feestzaal, 1895-1897 (afgebroken)
Emile Thielens, café-restaurant, 1895-1897 (afgebroken)
Plaatsing op het administratiegebouw van het beeld van een kameeldrijver, naar ontwerp van Josué Dupon, 1900
Emile Thielens, met medewerking van Emiel Van Averbeke, hoekgebouw met de administratieve zetel met daarnaast het restaurant Paon Royal, de directeurswoning en winkels, 1899
Emile Thielens, met medewerking van Emiel Van Averbeke, hoekgebouw met de administratieve zetel, met daarnaast het restaurant Paon Royal, de directeurswoning en winkels, 1899
Emile Thielens, met medewerking van Emiel Van Averbeke, nieuwe inkompartij aan het Koningin Astridplein, 1903
Emiel Van Averbeke, ontwerp ideeënbus “Tegen de wreedheid jegens de dieren”, 1922
Rond 1900 ontwerpt Emile Thielens ook een verblijf voor de neushoorns en de kamelenGeïnspireerd door het succes van de Antwerpse Zoo, nemen ook steden als Brussel, Gent en Luik in de 19de eeuw het initiatief om een dierentuin te bouwen. Om uiteenlopende redenen moeten ze vroegtijdig hun deuren sluiten. In Brussel wordt op het einde van de jaren 1930 nog een laatste maal een poging ondernomen om een eigen dierentuin op te richten. Architect Jan Vanhoenacker situeert het ontwerp van zijn Parc National de Zoologie in de Brusselse rand en kiest voor een uitgesproken modernistische look. Zijn voorstel wordt helaas niet uitgevoerd.
Jan Vanhoenacker, liggingsplan Brusselse zoo, 1936
Jan Vanhoenacker, algemeen plan van aanleg Brusselse zoo, 1936
Jan Vanhoenacker, aanlegplan Brusselse zoo, 1936
Jan Vanhoenacker, ontwerp restaurant, dancing, receptie en tentoonstellingsruimte Brusselse zoo, 1936
Jan Vanhoenacker, ontwerp brasserie Brusselse zoo, 1936
Jan Vanhoenacker, ontwerp bodega-dancing Brusselse zoo, 1936LEZING
Als deel van Erfgoeddag 2023 organiseert het Vlaams Architectuurinstituut de lezing Het getemde paradijs. Collectiebeheerder Stefaan Grieten focust op de historische gebouwen van de dierentuin van Antwerpen, met nadruk op het feestzaalcomplex dat tot stand kwam tussen 1895 en 1903.
Zondag 23.04.2023
14:00, Darwinzaal
Zoo van Antwerpen
Wil je graag ter plaatse een archief inkijken?
Dit kan in ons Archiefhuis:
Parochiaanstraat 7
2000 Antwerpen
maandag t/m vrijdag: 09:00u-17:00u
Enkel op afspraak via architectuurarchief@vai.be
32 (0)3 202 04 83
weekend en feestdagen: gesloten
zomersluit 2024: 15 juli t/m 26 juli
Het archief kan ook in groep bezocht worden. De aanvraag hiervoor gebeurt ten minste 3 weken op voorhand via architectuurarchief@vai.be.
Ben je opzoek naar een bepaald archief of dat ene archiefstuk uit de collectie? Duik dan in onze online inventaris.
Er is meer dan enkel de collectie van het VAi. Wij registreren al deze informatie voor jou in de Databank Architectuurarchieven.
