Onument #1

Onument is de term die psychiater Uus Knops bedacht om een reeks kleine ingrepen aan te duiden die Bureau Bas Smets uit Brussel ontwierp ter herdenking van de slachtoffers van de Covid-pandemie. Er zijn er al twee gebouwd: de eerste in Kortrijk, aan de rand van de stedelijke begraafplaats, de tweede in de Vinderhoutse Bossen bij Gent. Verscheidene andere worden in de loop van 2022 en 2023 in de omgeving van andere Vlaamse steden gebouwd. Een monument is verbonden met specifieke rituelen, welomschreven sociale praktijken en vaak formele uitingen. Het Onument, met een hoofdletter ‘O’, doelt op een alternatieve benadering van de herdenking van slachtoffers: Onumenten zijn uitnodigende, open en vrij toegankelijke plekken die op velerlei manieren kunnen worden gebruikt, in stilte of luidruchtig, overdag of ’s nachts, samen of alleen.

De ingrepen zijn geïnspireerd op het werk van de Zwitserse landschapsarchitect George Descombes, bij wie Bas Smets in Genève studeerde. Kenmerkend voor diens landschapsontwerp is een ‘nederige monumentaliteit’. De Onumenten zijn een herinterpretatie van het gedenkteken voor de slachtoffers van de terreuraanslagen in Brussel in 2016, dat Bureau Bas Smets in het Zoniënwoud liet aanleggen. De ingrepen zijn lage, cirkelvormige muurtjes die bestaan uit dertien identieke, naast elkaar geplaatste gebogen betonblokken. De blokken zijn in de grond verankerd en vormen een lineaire zitbank van waaruit je het omringende landschap kan observeren of in een kring bijeen kan zitten voor een gedenkmoment. In tegenstelling tot de inspiratiebron in Brussel zijn de Onumenten onvolledige cirkels, alsof er stukken uit zijn weggenomen. Ze bestaan elk uit dertien gepolijste betonblokken van 60 cm breed, gemaakt met steengruis dat specifiek voor elke locatie uitgekozen wordt. Alle elementen zijn horizontaal uitgelijnd en creëren zo een contrasterend effect dat de aandacht op de topografie van de locatie vestigt.

Het eerste Onument staat aan de rand van de begraafplaats Hoog Kortrijk dat in 2000 ontworpen werd door Bernardo Secchi en Paola Viganò. De rechthoekige grafvelden gaan over in het omringende weideland. De cirkel is subtiel in een verborgen hoek aangelegd, zodat hij het ontwerp van de begraafplaats niet verstoort. Hij is tweemaal onderbroken, waardoor de dertien donkere blokken van gepolijst beton twee halve cirkels vormen die de rand van een aangrenzend perceel en een klein wilgenbosje in de cirkelvormige ruimte integreren. Kenmerkend voor de Onumenten in Kortrijk en Gent is, behalve de originele benadering van rouw, herdenking en verdriet, een ‘pedagogisch’ vermogen om bezoekers bewust te maken van de schoonheid en rust van het omringende landschap. In deze sterk verstedelijkte regio, waar lintbebouwing vaak het zicht op en de beleving van het landschap belemmert, ontpoppen de Onumenten zich als nederige maar krachtige middelen om iets te onthullen dat in Vlaanderen al te vaak vergeten wordt: de rustgevende en verstillende schoonheid van uitgestrekte natuur- en landbouwgebieden.

- Martino Tattara

Dit project is gepubliceerd in het Architectuurboek Vlaanderen N°15. Allianties met de realiteit