Universiteitsbibliotheek De Boekentoren
In 2007 wonnen Robbrecht en Daem architecten, in een team met onder andere Barbara Van der Wee architects, een Open Oproep van de Vlaams Bouwmeester om de Boekentoren te restaureren en tot onderzoeks- en erfgoedbibliotheek voor de 21ste eeuw om te vormen. De ontwerpers werden geconfronteerd met de uitdagingen van modern erfgoed, de hoge klimaatnormen die de conservatie van de collectie cultureel erfgoed vereist én de noden van de hedendaagse bibliotheekgebruiker. Ze vonden antwoorden op deze uitdagingen in het bestaande gebouw.
De Boekentoren, opus magnum van Henry van de Velde, werd ontworpen in 1933-35 en uitgevoerd tussen 1936 en 1945. In de volumewerking, ingehouden ornamentiek, verhoudingen en composities zocht Van de Velde naar een gepaste monumentaliteit voor het programma. Hij streefde naar een ‘logische schoonheid’ waarin doelmatigheid en esthetiek elkaar versterken. In 1992 werd het gebouw, dat toen al veel van zijn oorspronkelijke kracht was verloren, als monument erkend. De aftakeling begon al tijdens de Tweede Wereldoorlog. De naoorlogse periode leest als een saga van ad-hocingrepen, zoals oplapwerk aan de gevels, nieuw schrijnwerk en aanpassingen van de interieurs. Het was wachten tot een onverwacht samenspel tussen een begeesterde hoofdbibliothecaresse en een private investeerder (die het plannenarchief van de Boekentoren had verworven) de ambitie om de artistieke integriteit van de toren te herstellen nieuw leven inblies.
In de restauratiecampagne werd de huid van de toren afgeschraapt en opnieuw bekleed met een nieuwe laag beton. De uitwendige transformatie met een nieuwe schil is vooral voor kenners zichtbaar. Die subtiliteit trekt zich door in de vernieuwing van het interieur. De architecten vonden in het gebouw van Van de Velde zoveel aanknopingspunten om nieuwe architectuur te maken – en om het bestaande gebouw opnieuw klaar te maken voor de gebruikerseisen van vandaag – dat oud en nieuw haast niet van elkaar te onderscheiden zijn. Net als dat van Van de Velde is het ontwerp van Robbrecht en Daem de uitkomst van een doorgedreven zoektocht naar zuivere en abstracte lineaire ornamenten, een uitgebalanceerde kleurstelling en een genereuze ruimtelijkheid waarin licht de hoofdrol speelt. Robbrecht en Daem architecten maken zich het ontwerp van Van de Velde zozeer eigen, kruipen als het ware in de huid van de meester, dat ze het origineel vervolledigen. Dat gebeurt soms esthetisch, zoals voor de verhoudingen van de kolommen in de belvédère, die ze beter tot hun recht laten komen door de dwarsbalken weg te halen. Op andere plekken is de verbetering ruimtelijk, bijvoorbeeld door twee kleinere ruimtes tot één groot volume samen te voegen, waardoor de leeszaal “Bijzondere collecties” meer in evenwicht komt met de royale proporties van de voormalige leeszaal, nu tot “Studielandschap” omgedoopt. Een nieuw ondergronds depot zorgt voor de nodige extra opslagruimte voor de collectie en creëert nieuwe verbindingen met de bestaande kelders, waarvan het gebruikspotentieel sterk vergroot wordt.
Deze aanpak kan alleen slagen vanuit een werkelijk architecturaal begrip van het origineel, dat veel verder gaat dan een puur wetenschappelijke architectuur- en bouwhistorische benadering. De ingrepen van Robbrecht en Daem getuigen van een diep begrip van de zeggingskracht, materialiteit, tactiliteit, compositie en ruimtelijke ervaring van het origineel, waardoor deze aspecten ook leidend worden in de hedendaagse transformatie van het gebouw. Het nieuwe is zo diep gegrond in het oude dat er spannende transgressies ontstaan tussen restauratie en ontwerp. Het origineel kan meer zichzelf worden dan het ooit was.
- Sofie De Caigny
Dit project is gepubliceerd in het Architectuurboek Vlaanderen N°15. Allianties met de realiteit
