Architectuurboek Vlaanderen N°16. Antwoorden in verantwoordelijkheid

Antwoorden in verantwoordelijkheid

Aan de publicatie ging een call for projects vooraf. Gelanceerd in juni 2023, legde die de focus op architecturale antwoorden die kritisch omgaan met urgente thema’s zoals sociale inclusie en de milieukwesties van vandaag. De redactie zocht expliciet naar projecten die niet alleen voldoen aan regelgeving en economische beperkingen, maar die ook proactief omgaan met ecologische uitdagingen, zoals het verminderen van bouwafval en het ondersteunen van biodiversiteit. Uit de meer dan 300 inzendingen werden zo’n 100 projecten geselecteerd die het redactieteam op locatie heeft bezocht en nauwgezet heeft geëvalueerd. Daaruit selecteerde de redactieraad 22 projecten die 'antwoorden in verantwoordelijkheid', ze worden aangevuld met projecten die verschijnen in de elf essays.

Een attitude van zorgzaamheid

Een van de meest opvallende trends die naar voren komt is een gemeenschappelijke houding van zorgzaamheid. Het gaat dan zowel over de zorg voor bestaande gebouwen, het milieu, als voor de gebruikers van vandaag en morgen. “De term ‘caring architecture’, ontwikkeld door feministische denkers in de jaren 1990, beschrijft architectuur die verantwoordelijkheid neemt voor de planeet. Deze benadering lijkt vandaag relevanter dan ooit”, aldus Sofie De Caigny en Dennis Pohl, de hoofdredacteurs van het boek.

In deze context komen ‘schaduwklanten’ in het vizier – belanghebbenden die niet direct betrokken zijn bij de besluitvorming, maar die wel de gevolgen van architecturale beslissingen ervaren. Dit benadrukt de bredere ethische verantwoordelijkheid van architecten om verder te kijken dan de directe opdrachtgevers en ook rekening te houden met gemeenschappen, omwonenden en zelfs niet-menselijke organismen.

Mensenwerk

In haar essay bespreekt stedenbouwkundige Els Nulens de rol van goed opdrachtgeverschap. De herbestemde Sint-Corneliuskerk en ontmoetingscentrum in Aalbeke (urbain architectencollectief), de Deelfabriek in de voormalige brandweerkazerne van Kortrijk (ATAMA), het woonproject voor voormalig thuislozen Gemeenschapshuis Anapneusis in Schoten (Bruno Spaas Architectuur) en het kantoorgebouw met publieke sokkel M127 in Berchem (ono architectuur en Universal Design Studio i.s.m. kunstenaar Philip Aguirre y Otegui en tuinarchitect Ludovic Devriendt). Het zijn voorbeelden van hoe participatie niet als trend of als een verplicht nummer wordt ingezet, maar als een oprechte en effectieve samenwerking. Nulens: “Architectuur is mensenwerk, waarachter complexe processen schuilgaan met boeiende en vaak verwikkelde samenwerkingen.”

De architect als multidisciplinaire redacteur

“De rol van de architect verschuift naar die van een redacteur, die werkt met bestaande materialen en condities en daarin nieuwe oplossingen vindt”, zegt architect en onderzoeker Carlo Menon in zijn essay. Architecten moeten volgens hem in staat zijn om valse dilemma’s te overstijgen, zoals de schijnbare tegenstelling tussen betaalbaar wonen en het behoud van open ruimte, of tussen het waarderen van erfgoed en het creëren van klimaatrobuuste gebouwen. Dit vraagt om sociale en intellectuele lenigheid en vaak om een multidisciplinaire benadering. Menon: “Redacteurschap betekent accepteren dat op het eindresultaat niet jouw naam in hoofdletters zal staan, aangezien het resultaat afhankelijk is van vele omstandigheden die je als architect niet probeert om te buigen naar je eigen idioom.” Menon verwijst onder meer naar de serres in de Plantentuin van Meise (NU architectuuratelier i.s.m. Archipelago) en de Cordonnierfabriek in Wetteren (De Smet Vermeulen architecten). In beide projecten redigeerden de architecten de bestaande toestand en voegden ze zo weinig mogelijk toe. Het resultaat zijn gebouwen en ruimtes die omwille van hun continuïteit gedragen worden door hun omgeving en gebruikers.

Naar een meer inclusieve, rechtvaardige architectuursector

Dit boek ijvert voor meer betrokkenheid van verschillende stemmen uit onze samenleving in het ontwerpproces. Het kijkt ook naar hoe het is gesteld met de gendergelijkheid, diversiteit en de economische positie van het beroep. Ingenieur-architect en oprichter van PAF (platform voor architectuur & feminisme) Evelien Pieters stelt vast dat er nog heel wat werk aan de winkel is: “Meer vrouwen dan mannen verlaten het ontwerpvak. Mensen met migratieroots zijn ondervertegenwoordigd.” In haar essay pleit ze voor meer bewustwording, een gelijkere representatie, meer ruimte voor diverse stemmen, een verbetering van de verloning, veranderingen in de opleiding en de werkcultuur. Wat die verloning betreft, is de positie van vooral jonge architecten bijzonder precair volgens architect-onderzoeker-kunstenaar Vjera Sleutel. Als jonge architect die net haar stage heeft afgerond, kaart ze de lage verloning en lange werkdagen van beginnende architecten aan. Sleutel: “De vaste lonen van startende architecten liggen vaak lager dan het wettelijk gewaarborgd inkomen van 1.954,99 euro bruto per maand. Jonge architecten werken daarom lange dagen om voldoende te kunnen factureren op het einde van de maand.”

De politieke betekenis van architectuur

Het slotessay, geschreven door Hülya Ertas, onderzoekt de politieke betekenis van architectuur in onze hedendaagse maatschappij. Ze roept op tot moed om radicaal te kiezen voor zorg, generositeit en schoonheid in het architecturale ontwerp. Ertas: “De rol van architectuur gaat verder dan het creëren van fysieke ruimtes; het is een middel om de grote maatschappelijke uitdagingen van deze tijd aan te pakken, van klimaatverandering tot sociale rechtvaardigheid.” Architectuur kan vandaag een krachtig signaal van hoop zijn. Dit boek toont dat een herdefiniëring van waarden mogelijk is, en dat architecten een cruciale rol spelen in het realiseren van deze verandering, niet alleen voor de huidige generatie, maar ook voor toekomstige bewoners van onze planeet.

Zes fotoreeksen

Aansluitend nodigde de redactie we zes fotografen uit om met een antropologische blik in beeld te brengen hoe het leven zich in de hier besproken gebouwen voltrekt. Daarmee breken we rechtstreeks in op de controle van architecten over de beeldvorming van hun projecten. Om het contrast te vergroten is de door hun geïnitieerde fotografie in de meeste gevallen afgedrukt in zwart wit. Met originele fotografie van Kimberley Dhollander (Evenbeeld), Farah Fervel, Delphine Mathy, Nick Moons, Illias Teirlinck en Laura Vleugels.

Architectuurboek Vlaanderen

Om de twee jaar verschijnt er een nieuwe editie van het Architectuurboek Vlaanderen. De reeks startte in 1994 en vormt sindsdien een graadmeter van de architectuur in en uit Vlaanderen en Brussel. Voor de samenstelling van nummer 16 bezocht de redactie zo’n 100 gebouwen, sprak met opdrachtgevers en gebruikers en bestudeerde tal van plannen. Naast de essayteksten en de fotoreeksen, leidde dit intensieve proces tot een selectie van ongeveer 22 projecten die in het boek worden geduid en uitvoerig worden gedocumenteerd. Het boekontwerp van atelier Haegeman Temmerman, behelst onder meer ook een cover die als affiche kan dienen.