Wonen in Monnikenheide: zorg, inclusie en architectuur

50 jaar Monnikenheide

“Tussen de majestueuze sparren en eiken in de bossen van Zoersel woont sinds vijftig jaar een bijzondere gemeenschap. Zo’n tweehonderd personen met een mentale en fysieke beperking leven er samen in collectieve woningen.” Het voorwoord door Sofie De Caigny leest als het begin van een roman. Het verhaal van Monnikenheide bestaat dan ook uit tal van kleurrijke personages en emoties. In 1973 openen Wivina en Paul Demeester-De Meyer met hulp van sympathisanten een eerste short-stay home op een stuk grond geschonken door vader Jozef Demeester. De oprichting van het centrum is onder meer het gevolg van een persoonlijke drijfveer: Steven, de eerstgeboren zoon van Wivina en Paul Demeester-De Meyer heeft het syndroom van Down en kon volgens de toenmalige richtlijnen niet thuis opgevoed worden. De gangbare praktijk was om deze mensen onder te brengen in de psychiatrie. Dit moest volgens het jonge paar anders en toen ontstond het idee om zelf een inclusief zorgcentrum op te richten, dit met behulp van toonaangevende op maat gemaakte architectuur. De naam Monnikenheide verwijst naar de cisterciënzers die de toenmalige heidegrond in de 18de eeuw bewerkten. Sinds zijn oprichting blijft Monnikenheide evolueren, zowel op het eigen terrein als in de naastgelegen verkaveling en het dorp van Zoersel.

Een visionaire kijk op zorgarchitectuur

Wonen in Monnikenheide vertelt voor het eerst de geschiedenis van Monnikenheide vanuit een architecturaal perspectief. Diverse projecten die deel uitmaken van het zorgcentrum kregen al snel een iconische status in de Vlaamse architectuurcultuur. Zo is er het Seppenshuis van de hand van b0b Van Reeth, de eerste Vlaamse Bouwmeester en het Huis aan ’t Laar van 51N4E. Ze werden veelvuldig gepubliceerd, maar nog nooit in onderlinge samenhang gedocumenteerd en becommentarieerd.

Gideon Boie

Het was architect-filosoof Gideon Boie die het Vlaams Architectuurinstituut benaderde om een boek te maken over Monnikenheide. Vanuit zijn eigen onderzoekspraktijk werkt hij vaak rond zorg en architectuur. Boie is onder meer bekend van het project Kanunnik Petrus Jozef Triestplein in Melle. Daar transformeerde hij samen met architecten de vylder vinck taillieu het voormalige psychiatrisch centrum Caritas om tot een activiteitenzone voor patiënten, bezoekers en medewerkers. De ingreep en het onderzoek gooiden hoge ogen in binnen- en buitenland. Een boek over Monnikenheide kadert in Boies visie op de maatschappelijke impact van architectuur: “De verzamelde architectuur op Monnikenheide belichaamt een bijzondere ontwerpintelligentie, vanuit het alledaagse gesprek en experiment in het zorgcentrum, niet doorheen vaste theorieën, typologieën en vormen.”

Zorg, architectuur en politiek

Boie benadrukt de doorslaggevende impact van Demeester als politica op de ontwikkeling van Monnikenheide en bij uitbreiding de architectuurcultuur in Vlaanderen: “Als lid van CD&V was Wivina Demeester tussen 1985 tot 1999 minister en staatssecretaris in verschillende federale en regionale regeringen, met diverse bevoegdheden in onder meer financiën, begroting, gezondheidszorg, welzijn en openbaar bestuur. In die hoedanigheid is ze bepalend geweest voor de uitbouw van de architectuurcultuur in Vlaanderen. Zo riep ze als politiek verantwoordelijke voor de Regie der Gebouwen de functie van Vlaams Bouwmeester in het leven en was ze van 2004 tot 2022 voorzitter van de raad van bestuur van het Vlaams Architectuurinstituut.” Monnikenheide kan dus gezien worden als culminatiepunt van Demeesters interesses in zorg, architectuur en politiek.

Projecten in Monnikenheide

• Woning Demeester, Luc Van den Broeck (1970)
• Short-stay home, Bruno Boulanger (1973)
• Personeelsgebouw, Bruno Boulanger (1973)
• Monnikenbos, Luc Van den Broeck (1980)
• Monnikenhuis, Luc Van den Broeck (1980)
• Werkhuis, Mark Depreeuw (1985)
• Seppenshuis, b0b Van Reeth/ArchitectenWerkGroep (1997)
• Aanbouw woning Demeester, Maarten Van Severen (2000)
• Huis aan de Voorne, Huiswerk architecten (2003)
• Hoofdgebouw, therapiebad en wasserij, Architectuurgroep Jo Peeters (2003)
• Huis aan de kerk, Vermeiren De Coster Architecten (2004)
• Open kamer, Richard Venlet (2006)
• Zonnebloem, Architectuurgroep Jo Peeters (2010)
• Huis aan ’t Laar, 51N4E (2013)
• De Eiken, UR architects (2016)
• Monnikenbos, UR architects (2020)
• Villa Kameleon, FELT architecture & design (2021)

Wonen in Monnikenheide

Wonen in Monnikenheide biedt een chronologisch overzicht van de architectuurproductie in het gelijknamige zorgcentrum sinds de prille jaren, zowel in woord als beeld. Aan het boek schreven meerdere auteurs. Gideon Boie voorziet als hoofdredacteur een overzicht van hoe architecturale typologie en ruimtelijke setting ingezet worden als sleutel in de zoektocht naar inclusie van personen met een verstandelijke beperking. Fredie Floré beschrijft enkele centrale gebruiken in recente woningen op Monnikenheide, collectief en individueel. Heleen Verheyden belicht de sociaal-ruimtelijke dimensie van de architectuurproductie in Monnikenheide. Voor Verheyden is Monnikenheide een uniek voorbeeld van hoe architectuur personen met een beperking in de eerste plaats in staat stelt om vanzelfsprekend deel te zijn van de samenleving. Het essay van Vjera Sleutel en Gideon Boie behandelt de visie van Monnikenheide om personen met een beperking te laten genieten van het recht op een eigen territorialiteit door een extensief beheer en spontaan gebruik van het bos. In haar essay Architectuur die mensen mooier maakt situeert Sofie De Caigny de betekenis van Monnikenheide binnen de Vlaamse architectuurcultuur. Ze kijkt naar de manier waarop over zorgarchitectuur gepubliceerd werd in de Vlaamse architectuurmedia en hoe het thema ingeschreven werd in het overheidsbeleid sinds de jaren 2000. Het boek sluit af met Vivre, c’est faire vivre. In deze tekst schetst Thomas Vanderveken de biografie van Wivina en Paul Demeester. De leidraad van zijn hommage is het gesprek dat hij voerde met Demeester in het televisieprogramma Alleen Elvis blijft bestaan. Naast deze teksten speelt fotografie een grote rol in het boek. De beeldenreeks van kunstfotograaf Kurt Deruyter werpt een blik op het overweldigende landschap van Monnikenheide en schetst zo het belang van de natuur als zorgende omgeving voor de bewoners. Blikvanger is het coverbeeld waarop het kunstwerk Open kamer van Richard Venlet is te zien. Het betonnen platform met één deur dat langs alle zijden toegankelijk is, belichaamt de notie van inclusie die Monnikenheide uniek maakt in het Vlaamse zorglandschap.

Met projecten van Luc Van den Broeck, Bruno Boulanger, Mark Depreeuw, b0b Van Reeth/ArchitectenWerkGroep, Maarten Van Severen, Architectuurgroep Jo Peeters, Huiswerk architecten, Vermeiren De Coster Architecten, Richard Venlet, 51N4E, UR architects, FELT architecture & design