Gerechtsgebouw Antwerpen
Het Antwerpse gerechtsgebouw belichaamt letterlijk en figuurlijk architectuur die zelfbewust haar nek uitsteekt. Het stelt zich aldus ook bloot aan kritiek, en die liet in dit geval niet lang op zich wachten. De pers heeft al aanzienlijke prijsoverschrijdingen aan de kaak gesteld en hekelde de twijfelachtige budgettaire goocheltrucs waarvan het gerechtsgebouw de inzet is geweest. Ook de architectuur van het gebouw is op grote scepsis onthaald. Het is in elk geval duidelijk dat het ‘vlinderpaleis’ de architecturale stijlconventies die in Vlaanderen heersen, met voeten treedt. Een vergelijking met het Gentse gerechtsgebouw van Stéphane Beel spreekt in dat opzicht boekdelen. Beide gebouwen beantwoorden nochtans aan zeer vergelijkbare vereisten. De centralisatie van bijna alle rechtbanken van de stad in een ‘transparant’ gebouw moest een nieuwe gerechtelijke cultuur, ontstaan in de nasleep van de Dutroux-affaire en de Witte Mars, verzinnebeelden. De gebouwen hebben allebei de Regie der Gebouwen als opdrachtgever, die in 1998 twee parallel lopende internationale architectuurwedstrijden uitschreef. In Antwerpen is de wedstrijdopdracht sterk bepaald door de keuze van een site met een geladen geschiedenis: de plek ten zuiden van de historische stad waar de voormalige stadswallen en de Schelde elkaar ontmoetten. Hier bouwden de Spanjaarden hun citadel en verrees in de negentiende eeuw een pompeus stationsgebouw als symmetrisch eindpunt van de langste rechte boulevard van de stad: de Amerikalei. Sinds een paar decennia vormt deze sleutellocatie de overgang tussen de Antwerpse binnenstad en een complex spaghettiknooppunt van wegen met ontwikkelingspotentieel.
Rogers tackelde die situatie met een ontwapenend eenvoudige strategie: bouw drie rijen kantoren die uitgeven op een centrale gang. Maak ze zo breed dat de ruimtes natuurlijk verlicht worden. Zorg ervoor dat de gebouwen niet te hoog zijn, maar lang genoeg om alle kantoorfuncties en griffies te huisvesten. Schik ze naast elkaar als een bundel asperges die wordt samengehouden in een punt dat op de as van de Amerikalei ligt en er door middel van een heraangelegd plein mee verbonden is. Ontwerp op dat knooppunt een grootse salle des pas perdus, een centrale publieksruimte waar de publieke circulatieassen van het gebouw op uitkomen. Plaats de zittingzalen op de bovenste verdieping van de kantoorgedeeltes, zodat ze ruim voorzien zijn van licht en een uitzicht bieden op de wolkenhemel en de stad. Ontwerp het dak ten slotte zo dat het complex een spectaculaire blikvanger wordt en de gehoorzalen vanbinnen een karaktervolle uitstraling krijgen.
Een stelregel van de klassieke retorica wil dat een goede redenaar in zijn betoog gebruik maakt van imagines agentes, beelden die de toehoorder bewegen. De architectuur van Rogers is humanistisch, omdat ze ontstaat uit de overtuiging dat architectuur die niet neutraal is de collectiviteit naar een hoger niveau kan tillen. Het is ook architectuur die nog geen afstand genomen heeft van het modernistische vooruitgangsdenken, waarin technologie de hoofdrol speelt. Die technologie werd in Antwerpen het meest succesvol ingezet voor de realisatie van de spectaculaire schaaldaken en de berekeningen voor een energiezuinig kantoorontwerp. De hyperbolische paraboloïden werden in een Hobokens atelier gemonteerd als door elkaar gevlochten, gelijmd gelamelleerde vuren balken. Vervolgens werden ze beplankt en bekleed met een waterdichting, minerale wol en een buitenhuid van gefelst inox, waarbij de inoxplaten met een vouwnaad aan elkaar worden gezet.
Men plaatste de houten regeloppervlakken in stalenkaders ten behoeve van het transport en de montage op de werf (met bout en moer). De typedoorsnede van een kantoorvleugel illustreert hoezeer de opbouw ervan afgestemd is op het energiezuinige concept voor temperatuurregeling en verluchting. Onder de ramen, die open kunnen, zitten nog gemotoriseerde ventilatiekasten die wanneer nodig voor extra ventilatie zorgen en tegelijk geluid van buiten absorberen. De betonnen prefabgewelven van het plafond werden zoveel mogelijk onbekleed gelaten, met het doel optimaal te profiteren van de nachtkoeling in de zomer. Het systeem is volautomatisch en wordt centraal beheerd. Deze technologie wordt enkel voor de kantoren toegepast: de gehoorzalen zijn nog uitgerust met een traditioneel systeem voor airconditioning. Wel recycleert men hier de afgezogen lucht voor het licht opwarmen van de ondergrondse archiefruimten en de parkeergarage (in die volgorde). De swingende machine-esthetiek van het gebouw is zeer Brits en ook de symboliek ervan is resoluut uitheems. Uit de Belgische architectuurgeschiedenis blijkt dat kwaliteitsimport (Hoffmann, Bunshaft...) soms zorgde voor een broodnodige verfrissende wind. Welk effect het vlinderpaleis sorteert als exponent van een hoogtechnologische architectuur die de burgerzin wil aanscherpen, valt nog af te wachten.
Lionel Devlieger
