Afdeling Psychiatrie - Imelda Ziekenhuis
Hans Verstuyft Architecten realiseerde de verbouwing en uitbreiding van de afdeling Psychiatrie (PAAZ) in het Imelda Ziekenhuis te Bonheiden, een regionaal toonaangevende zorginstelling met 1.500 personeelsleden en 160 artsen. De afdeling Psychiatrie organiseert een vrije, niet-gesloten opname en is ondergebracht in een 100 meter lange gang ergens aan de achterzijde van het immense ziekenhuiscomplex. Kenmerkend voor de gang is dat slechts aan één zijde kamers gerangschikt zijn met zuidelijke oriëntatie en zicht op de tuin en het bos. De gang is dan ook een overblijfsel van een voormalig sanatorium van de zusters van het Convent van Bethlehem, gesticht in 1933. Het oorspronkelijke zonneterras is inmiddels omgebouwd tot een extra verdieping waar nu de afdeling Materniteit ondergebracht is. De jarenlange groei van het ziekenhuis maakt dat de afdeling Psychiatrie vandaag vanuit de hoofdingang te bereiken is via een onoverzichtelijke wirwar van aangebouwde vleugels. De vernieuwing van de afdeling Psychiatrie bestaat uit het renoveren van de gang en de uitbreiding ervan met een kruiselingse vleugel. De oude sanatoriumgang biedt toegang tot een twintigtal eenpersoonskamers en baadt in het licht door de hoge raampartijen. In de nieuwe dwarsvleugel zijn tweepersoonskamers (aan de tuinzijde), artsenkabinetten en activiteitenruimten ondergebracht. De dwarse uitbreiding is wel voorzien van een centrale en dus donkere gang van 2,4 meter met aan weerszijden lokalen. Op een ingenieuze manier wordt echter extra licht en zicht geïntroduceerd
door lokalen uit te sparen voor patio’s en ook door de nieuwbouw los te werken van het oorspronkelijke gebouw. Opvallend is de gevelbehandeling in grijs geschilderde baksteen en de voorgezette gevelstructuur van betonnen kolommen, die de afdeling Psychiatrie binnen het bestaande ziekenhuiscomplex een onderscheidende kleur en ritme geeft. De architect had met de specifieke kruiselingse organisatie van de afdeling een drietal effecten voor ogen. In de eerste plaats moet het doorbreken van de oude sanatoriumgang de afdeling Psychiatrie een ruimtelijke samenhang bieden. Het kruispunt van de gerenoveerde gang en de nieuwe dwarsvleugel biedt de geschikte plek voor onthaal, ontmoeting en controle. Tegelijk laat de ingreep de oude gang functioneren als ruggengraat van de afdeling waarop verschillende diensten aantakken. Zo wordt de afdeling Psychiatrie ook ruimtelijk een volwaardige dienst die zich mede dankzij de specifieke gevelbehandeling onderscheidt binnen het grotere ziekenhuisgeheel.
In de tweede plaats moet de ingreep de afdeling Psychiatrie in staat stellen volop de groene en rustige locatie aan de rand van het ziekenhuiscomplex te benutten. Het ontwerp organiseert met patio’s en doorzichten de maximale aansluiting van interieur op exterieur. Ook wordt de impact van het bouwvolume heel slim en bijna onopvallend gereduceerd door de afnemende bouwhoogte. Terwijl de dwarse vleugel aan de noordzijde twee verdiepingen hoog is (met een uitbreiding van de afdeling Materniteit), wordt de vleugel aan de tuinzijde beperkt tot slechts een benedenverdieping. De harmonie met de parkachtige omgeving (voornamelijk aan de zuidzijde) draagt zo bij tot de therapeutische waarde van het gebouw. Een derde beoogde effect is het residentiële karakter van de afdeling Psychiatrie, zowel intern als extern. Opnieuw anders dan gebruikelijk in het ontwerp van ziekenhuizen is het voor de afdeling Psychiatrie van groot belang dat de architecturale vormgeving positief inspeelt op de gemoedsgesteldheid van de patiënten. Net zoals het personeel geen ziekenhuistenue draagt, moet ook de architecturale vormgeving een zo weinig mogelijk klinisch, functioneel en dwingend karakter evoceren. Het ontwerp evoceert deze beoogde huiselijke atmosfeer door verschillende open zitkamers en ontmoetingslokalen te voorzien op centrale, zichtbare locaties. Ook de kleurrijke wandbehandeling levert op een minimale manier een bijdrage aan de ontvankelijke sfeer van de afdeling. De voorgezette betonnen gevelstructuur biedt de kamers een sereen celachtig karakter door het uitzicht op het bos te kaderen en inkijk te verhinderen. De openschuivende, oranjekleurige zonnewering ten slotte, versterkt het residentiële karakter van de afdeling en garandeert ook dat het zicht naar buiten ook bij open stand mogelijk is.
Niet alleen de patiënten maar ook de instelling zelf geniet de voordelen van de doordachte architecturale en ruimtelijke vormgeving. Zo leidt de tevredenheid van patiënten tot een betere bezettingsgraad — wat financieel mooi meegenomen is. Maar ook het zorgpersoneel zelf geniet dankzij het verbeterde overzichtnu van een veel effectievere controle op de dienst. De nieuwe toegang aan de noordelijke dwarsvleugel vergemakkelijkt de bereikbaarheid van de afdeling voor zowel personeel als nooddiensten — wat goed uitkomt voor de goede werking van de isoleercellen en de afdeling Materniteit op de tweede verdieping. Ten slotte zorgt ook de dragende gevel- en gangstructuur dat de indeling vrij te bepalen is en de afdeling in de toekomst gemakkelijk te reorganiseren is. De oude toegang tot de gang — in het ontwerp gereduceerd tot een zijingang — blijft opmerkelijk toch functioneren als hoofdingang voor patiënten en bezoekers. Dit toont dat de eigen architecturale en ruimtelijke identiteit van de afdeling Psychiatrie slechts een kleine bijdrage blijft binnen het eclectische geheel van het totale ziekenhuiscomplex, dat tot op vandaag in voortdurende groei en mutatie verkeert.
De architect heeft uiteraard weinig impact op deze algemene incoherentie van het ziekenhuiscomplex. Ook de betrokken diensten geven aan dat hierdoor een totale afbraak en nieuwbouw op termijn onvermijdelijk is. Opvallend is echter dat Hans Verstuyft Architecten oorspronkelijk aangenomen was — via bemiddeling van een portfoliopresentatie van de Vlaams Bouwmeester — als nieuwe huisarchitect. De opdrachtenportefeuille ging veel verder dan de afdeling Psychiatrie en betrof ook de afdeling Pediatrie, het restaurant, cafetaria en stille ruimte, kantoren voor de raad van bestuur en directie. De ruime opdracht bood de mogelijkheid om een nieuwe architecturale wind te laten waaien en verschillende afdelingen vanuit één overkoepelende visie — de architect spreekt over een groeimodel — te verbouwen. In de loop van het ontwerpproces werd de opdracht echter beperkt tot de afdeling Psychiatrie en een aantal kleinere ingrepen (o.a. de verbouwing van kapel tot seminarieruimte).
Het schrijnende gebrek aan een groeimodel dat de hele ziekenhuiscampus omvat, doet echter afbreuk aan de ingebrachte architecturale kwaliteit in de afdeling Psychiatrie. Zo werd nog tijdens de verbouwing tussen nacht en nevel de noodvleugel Heelkunde 5 opgetrokken op de rand van tuin en bos. De productietijd wordt beperkt tot amper drie maanden dag- en nachtwerk door uit te gaan van een staalconstructie en prefab gevelpanelen waarin vensters na plaatsing uitgesneden worden. Deze spoedklus bleek nodig om de toegekende subsidie van VIPA niet te verliezen. De nieuwe noodvleugel — die in principe na tien jaar terug afgebroken moet worden – vormt vandaag de nieuwe horizon van de afdeling Psychiatrie. In het licht van deze ad hoc ruimtelijke inrichting en wegwerparchitectuur lijkt het meer dan ooit nodig om een architecturaal en ruimtelijk masterplan onderdeel te maken van het verplichte zorgstrategisch plan (ZSP).Ook is een engagement van de Vlaams Bouwmeester nodig dat verder reikt dan de begeleiding van de architectenkeuze, maar ook het ontwerpproces strikt opvolgt.
- Gideon Boie
