Opnamedienst Psychiatrie Lumen

Architect Patrick Lefebure realiseerde in Zelzate de nieuwbouw voor de regionale opnamedienst van de psychiatrische ziekenhuizen van de Broeders van Liefde. In de opnamedienst Lumen komen patiënten korte tijd voor opname, observatie, diagnose, kortdurende behandeling en nazorg, vooraleer ze naar de geschikte afdeling en locatie gezonden worden. De Broeders van Liefde is in Vlaanderen een grote speler in de zorg (13 ziekenhuizen), welzijn (kinderdagverblijven en gehandicaptenopvang) en onderwijs (62 scholen). De vzw verzamelt zo 10.600 medewerkers voor 26.000 klanten en neemt in Vlaanderen 25% marktaandeel in de psychiatrie voor haar rekening. De campus in Zelzate werd oorspronkelijk gebouwd als buitenverblijf voor het psychiatrische ziekenhuis Dr. Guislain in Gent, dat door de stedelijke uitbreiding zijn groene omgeving verloren zag gaan. Vandaag ligt het psychiatrische ziekenhuis Sint-Jan Baptist op een groene maar moeilijk bereikbare locatie ingesloten door de expresweg N49 Knokke-Antwerpen, de R4 naar Gent, de staalfabriek Arcelor-Mittal en het kanaal Gent-Terneuzen. De specifieke locatie van de campus is exemplarisch voor de historische segregatie van psychiatrische instellingen en het aparte statuut van geesteszieke medemensen.

De verstedelijking van Vlaanderen heeft er veelal toe bijgedragen dat de ruimtelijke segregatie van psychiatrische instellingen spontaan ongedaan gemaakt is en zo mogelijkheden ontstonden voor de maatschappelijke integratie van de patiënten. De campus Sint- Jan Baptist is echter door de specifieke ruimtelijke ontwikkeling in Zelzate onmogelijk te integreren in het stedelijke weefsel. De campus ligt er vandaag nog steeds bij als een triest overblijfsel van een verleden dat elders al lang vergeten lijkt. De Broeders van Liefde bewandelen twee pistes om de vermaatschappelijking van de psychiatrische zorg in Zelzate alsnog te bewerkstelligen. Enerzijds wordt de opvang en behandeling van patiënten zoveel mogelijk buiten de muren van de instelling georganiseerd. Hiertoe werden begeleide woontrajecten opgezet, waarbij in de woonkernen van Zelzate verschillende opvangwoningen (waarin familiesituaties gesimuleerd worden) verspreid liggen. Anderzijds wordt de campus ruimtelijk gereorganiseerd om zo zijn karakter als nonplek zoveel mogelijk teniet te doen. De groei van het psychiatrische ziekenhuis is voorbijgegaan aan een doordachte ruimtelijke aanpak, waardoor nu elk gevoel van een samenhangende zorgcampus ontbreekt en de patiënt dreigt te verdwalen in een wilde variëteit
aan paviljoenen.

De opnamedienst Lumen is de hoeksteen van een algemeen plan om de versnippering van de campus op te lossen en ruimtelijke samenhang te creëren. Het ontwerp van de opnamedienst Lumen laat zich kenmerken door het duidelijk afgelijnd volume aan de oprijlaan naast het indrukwekkende 250 meter lange complex (daterend uit de negentiende eeuw) parallel aan het kanaal. De situering van de toegang van de opnamedienst Lumen aan de oostzijde anticipeert op het in 2004 opgestelde masterplan. Een nieuwe centrale as zal de campus van binnenuit reorganiseren. In de praktijk was deze zijingang al langer de informele toegangsweg tot het ziekenhuis en de paviljoenen die verspreid liggen achter het oorspronkelijke complex. Op dezelfde as bevinden zich o.a. het psychiatrische verzorgingstehuis (PVT) en het noodgebouw voor forensische opvang. De centrale doelstelling is het creëren van samenhang op de campus door restruimte niet te laten verkommeren, maar te benutten als een levende overgangsruimte. Dat staat in schril contrast met de paviljoengedachte die op het eind van de twintigste eeuw gehanteerd werd. Elke afdeling werd in een afzonderlijk paviljoen ondergebracht op een veilige afstand van elkaar. Door de nutteloze tussenruimte vandaag in te vullen als tuin, plein of ontspanningsplek kan wat nu een vaag terrein is, functioneren als verbindend element tussen de verschillende paviljoenen. Architect Patrick Lefebure maakt zich hard dat vanuit deze aanpak de campus op termijn kan uitgroeien tot een volwaardig stedenbouwkundig onderdeel van Zelzate.

De opnamedienst Lumen huisvest verschillende diensten die ingenieus geschikt liggen rond verschillende patio’s, die afhankelijk van de diensten in meer of mindere mate afgesloten zijn van de buitenwereld. De patio’s zijn voor Patrick Lefebure de meest elementaire deeltjes van het gebouw. In de eerste plaats voorzien zij in gemeenschappelijke ruimtes die de verschillende diensten en personen met elkaar verbinden. Op die manier ontstaat een buitenruimte voor ontmoeting, die toch geborgen wordt door de opnamedienst. Tegelijk doorbreken de patio’s de muren van de psychiatrische instelling en bieden ze de patiënten zo een uitkijk op een andere wereld buiten de instelling. Het onthaal, de apotheek, de dagopvang en de open unit situeren zich daarom aan de noordgevel rond halfopen patio’s. De crisisunit en gesloten unit situeren zich aan de zuidzijde rond ingesloten patio’s, waardoor alsnog licht, lucht en ruimte binnendringt in deze gesloten afdelingen. Zelfs de isoleercellen kregen — heel ongewoon — een eigen interne patio, waardoor de patiënten in quarantaine niettemin een eigen buitenruimte hebben om op uit te kijken. Uitzondering aan de zuidgevel zijn de halfopen patio’s tussen de directielokalen en consultatiekamers. De opnamedienst biedt zo zijn patiënten een ontvankelijk, licht en toch welomlijnd ruimtelijk geheel.

Een tweede structurerende principe is de brede, centrale gang die vanuit de inkom alle verschillende units en diensten aaneenrijgt. De centrale gang vormt zo de ruggengraat van de opnamedienst. Op verschillende manieren is gezocht om de interne gangen te ontdoen van de gebruikelijke klinische functionaliteit. Zo introduceert een lichtkunstwerk van Joost van Zanden extra speelsheid en kleur in de centrale gang vanuit de inkom en lichtkoepel. Deze volledige integratie van de kunst in de architecturale vormgeving was voor Patrick Lefebure erg belangrijk om te voorkomen dat de verplichte kunstregel psychiatrische patiënten opnieuw stigmatiseert. Te vaak functioneert verplichte kunst in psychiatrische zorginstellingen als een positief stigma dat onnodig veel aandacht eist en hierdoor ook nadrukkelijk inspeelt op de labiele gemoedsgesteldheid van de patiënten. Bijkomend voordeel van de verregaande integratie van het lichtkunstwerk is dat hiermee het kunstbudget opgenomen kon worden in het algemene bouwbudget en zo extra mogelijkheden ontstonden. Veel minder visueel aanwezig, maar daarom niet minder belangrijk, is de weloverwogen breedte van de gangen in de opnamedienst. Via een procedure bij de afwijkingscommissie Binnenlandse Zaken kon de normering voor gangen vastgesteld op 2,4 meter aangepast worden naar 1,8 meter — een afmeting die veel meer geborgenheid biedt aan patiënten en praktisch mogelijk is omdat in een opnamedienst
niet met bedden gerold wordt.

De zorg voor hulpbehoevende medemensen is een centraal maatschappelijk programma dat geen architecturale en ruimtelijke ondoordachtheid accepteert. De opnamedienst Lumen toont de ambitie om in het beste geval met een architecturale en ruimtelijke omgeving ook effectief een bijdrage te leveren aan het genezingsproces van haar gebruikers — een hoop die dr. Guislain reeds een eeuw geleden uitdrukte. Het is vooralsnog wachten op een inbedding en naleving van deze gedachte, zowel in de ontwerppraktijk als in een architecturaal en ruimtelijk beleid voor de zorgsector.

- Gideon Boie